Her ne kadar halk dilinde adı fazla mesai olarak bilinse de çalışanların haklarını ve işverenlerin sorumluluklarını düzenleyen 4857 sayılı İş Kanunu’nda bu çalışma biçimi fazla çalışma olarak adlandırılmaktadır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Müfettişleri’nce yapılan denetimlerde bu kavram işverenlerin karşısına fazla çalışma olarak çıkmaktadır.
İş Kanunu’nda haftalık normal çalışma süresi 45 saat olarak belirtilmiştir. (İ.K. md. 63) Ayrıca bu kanunda haftalık normal çalışma süresi olan 45 saatin aşılması durumunda bu süreyi aşan kısmın da fazla çalışma olacağı kanunun 41. maddesinde belirtilmiştir. Tabii işverenlerin işçiye fazla çalışma yaptırabilmesi için çalışanından onay alması gerekecektir. Bu onay iş sözleşmesi hükümleri ile alınabileceği gibi ayrı bir form/dilekçe ile alınabilir. Çalışanın fazla çalışma onayı alındıktan sonra haftalık yapmış olduğu 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma sayılacak ve 45 saati aşan her bir saat için saatlik ücretinin yüzde 50 zamlı tutarında fazla çalışma ücreti ücret bordrosuna yansıtılarak normal ücreti ile birlikte zamanında ödenmesi gerekecektir. Diğer işçilerden farklı olarak yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, İş Kanunu’nun 42’nci ve 43’üncü maddelerinde sayılan hâllerde haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde 100’den az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.
Peki fazla çalışma ücreti ödemek yerine işçiye izin kullandırılabilir mi?
Evet. Bu mümkündür. Şöyle ki 4857 sayılı İş Kanunu madde 41’e göre; fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. Görüldüğü üzere kanunda fazla çalışma izni yerine serbest zaman ifadesi kullanılmıştır. İş Kanunu’na ilişkin fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yönetmeliğinde de işçiye fazla çalışma yerine serbest zaman kullandırabilmek için işçinin işverene yazılı olarak başvurması şartı konulmuştur. Yani buradan fazla çalışma yerine serbest zamanı işverenin zoraki olarak kullandıramayacağı, işçinin yazılı olarak talep etmesi halinde kullandırabileceği anlaşılmaktadır.
Yönetmelikte belirtildiği üzere işçi hak ettiği serbest zamanı, (fazla çalışma yaptığı ayı takiben) 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. Örneğin işçi ocak ayında 1 saat yaptığı fazla çalışmayı ay sonunda ücret almak yerine bir form/dilekçe ile serbest zaman olarak kullanmayı talep ederse, ocak ayından sonraki 6 ay içerisinde bu işçiye serbest zaman 1,5 saat izin şeklinde kullandırılmalıdır. Serbest zaman kullandırılan ayda bu durum bir form ile belgelendirilmelidir. Serbest zamanın iş günlerinde kullandırılması esastır yani tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz.
Peki fazla çalışma ücreti ödenmez veya eksik ödenirse ve ayrıca işçi talep ettiğinde fazla çalışma yerine serbest zaman kullandırılmaz ise ne olur?
Böyle bir durumda işyerinde yapılan denetimlerde işveren tarafından ödenmeyen veya eksik ödenen fazla çalışmalar için, fazla çalışması ödenmeyen her işçi başına ve yeniden değerleme oranına göre hesaplama yapılarak 4857 sayılı İş Kanunu 102/c maddesinden işverene idari para cezası uygulanacaktır. Ayrıca işçiye hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında kullandırmayan işveren veya işveren vekiline işçi başına ve yeniden değerleme oranına göre hesaplama yapılarak 4857 sayılı İş Kanunu 102/c maddesinden işverene idari para cezası uygulanacaktır.
